یکی از نهادهای مدنی مهم در تاریخ آنادولو نهاد «آخی‌گری» می‌باشد. آخی‌گری نهادی اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی بود که در دوران سلجوقی و عثمانی نقش مهمی در سامان‌دهی زندگی مردم آنادولو ایفا کرد. این سازمان، با آموزش حرفه‌های مختلف به مردم و تنظیم زندگی کاری آنان بر اساس فضایل انسانی، هم به رشد فردی یاری می‌رساند و هم به توسعه اجتماعی کمک می‌کرد.

قوانین و شوراهای ویژه آخی‌گری، به آن ساختاری منظم بخشیده بود که شباهت زیادی به اتاق‌های اصناف امروزی داشت. آخی‌گری تنها یک طریقت صوفیانه نبود؛ بلکه مجموعه‌ای چندبعدی با جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی به شمار می‌رفت. این نظام اجتماعی ـ اقتصادی، بر پایه اصولی همچون اخلاق نیک، صداقت، برادری و یاری‌گری بنا شده بود و در حقیقت مجموعه‌ای از ارزش‌های والا را در خود گرد آورده بود.

یکی از مهم‌ترین کارکردهای آن، ایجاد نظم و عدالت در اقتصاد و سامان‌دهی فعالیت‌های تولیدی و تجاری بود. از نظر واژه‌شناسی نیز، برخی ریشه آخی را از واژه عربی «أخی» به معنای «برادر» می‌دانند و برخی دیگر آن را برگرفته از واژه ترکی «آکی» به معنای سخاوتمند، بخشنده و شجاع می‌شمارند.

ورود ترک‌ها به آنادولو در نیمه دوم قرن یازدهم، ضرورت ایجاد نهادی برای حمایت از هنرمندان و بازرگانان مهاجر و نیز رقابت با صنعتگران بیزانسی را آشکار ساخت. همین نیاز زمینه‌ساز شکل‌گیری سازمانی شد که بعدها با عنوان آخی‌گری شناخته شد. این سازمان به‌تدریج به یک شبکه همبستگی و نظارت بر پیشه‌وران بدل گشت و مرکز اصلی شکل‌گیری فلسفه آخی‌گری، شهر قیرشهیر بود که بعدها نفوذ آن به سراسر آنادولو گسترش یافت.

در میان شخصیت‌های برجسته این نهاد، نام نصیرالدین محمود خویی، مشهور به آخی اوران، بیش از همه می‌درخشد. او فیلسوف، صوفی و اندیشمندی اجتماعی در سده‌های میانه بود و بنیان‌گذار اصلی نهاد آخی‌گری در آنادولو به شمار می‌رود. آخی اوران با تلفیق آموزه‌های فلسفی، اخلاقی و صوفیانه، ساختاری اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بنا نهاد که نه تنها به تربیت حرفه‌ای و اخلاقی افراد می‌پرداخت، بلکه اقتصاد، صنعت و هنر جامعه را نیز سامان می‌داد.

نصیرالدین محمود خویی متولد شهر خوی در ایران می‌باشد که به احتمال زیاد در سال ۱۱۷۱ میلادی در این شهر متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در شهر خوی به پایان رساند و سپس برای ادامه آموزش رهسپار خراسان و ماوراءالنهر شد. در این سفر، فلسفه و تفسیر قرآن را نزد استادانی چون فخرالدین رازی آموخت.

در جوانی، از شاگردان احمد یسوی تعلیمات صوفیانه گرفت و پس از تکمیل دانش و تجربه، راهی بغداد شد؛ شهری که آن روزها مرکز تجمع صوفیان بود. پیش از ورود به بغداد، حج را به‌جا آورد و در مسیر بازگشت با اوحدالدین کرمانی، که بعدها پدرزنش شد، دیدار کرد. در بغداد نیز به خلیفه عباسی، ناصر لدین‌الله، معرفی شد و به سازمان فتوت پیوست. او با بزرگان این سازمان دیدار کرد و از آموزه‌ها و تجربیاتشان بهره‌مند شد. به استناد منابع تاریخی، آخی‌گری در آنادولو نهادی مشابه «فتوت» در شرق بود؛ از سوی دیگر بسیاری از پژوهشگران معتقدند که آخی‌گری از فتوت تأثیر گرفته و برخی اصول بنیادین خود را از آن اقتباس کرده است.

با این حال، باید اشاره کرد که سازمان‌های نخستین فتوت بیشتر جنبه سرگرمی و ورزش داشتند و به‌طور مستقیم صنفی و شغلی نبودند؛ در حالی که آخی‌گری بر پایه مشاغل و اصناف شکل گرفته بود و بر حرفه و صنعت تمرکز داشت.

با آغاز سلطنت سلطان سلجوقی غیاث‌الدین کیخسرو اول، آخی اوران به آنادولو آمد و در سال ۱۲۰۵ به شهر قیصریه رفت. او با حمایت دولت، نخستین مجتمع‌های صنعتی و صنفی را در این شهر بنیاد گذاشت. این مجتمع‌ها شامل دباغان، صنعتگران و هنرمندان بودند و بعدها در دوره سلطان علاءالدین کیقباد به دیگر شهرهای آنادولو گسترش یافتند؛ دوره‌ای که اوج شکوفایی اقتصادی سلجوقیان آنادولو به شمار می‌رفت.

آخی اوران علاوه بر پیشه دباغی، رهبری ۳۲ صنف و گروه صنعتی مختلف را نیز بر عهده گرفت. سازمانی که او بنا کرد، هدفش به‌کارگیری علم و دانش در خدمت بشریت بود. پس از قتل سلطان علاءالدین و روی کار آمدن جانشینش، اختلافات سیاسی باعث شد آخی اوران قونیه را ترک و به قیرشهیر نقل مکان کند تا سازماندهی واحدهای آخی را ادامه دهد. در این شهر، به همراه همسرش فاطمه آنا، از اتحادیه زنان آنادولو نیز حمایت و آن را توسعه داد.

از نگاه آخی اوران، بخش بزرگی از جامعه باید به هنر و حرفه‌های مختلف روی می‌آورد و هر فرد نقش ویژه‌ای در تأمین نیازهای عمومی جامعه بر عهده می‌گرفت. بر همین اساس، نظام آموزشی سازمان آخی نیز شکل گرفت؛ نظامی که آموزش فنی و اخلاقی را در کنار یکدیگر قرار می‌داد.

او در سراسر زندگی‌اش به علم و آموزش توجه داشت و حدیث معروف «برای دنیا چنان کار کن که گویی هرگز نخواهی مرد و برای آخرت چنان که گویی فردا خواهی مرد» را سرلوحه خود قرار داده بود.

آخی اوران باور داشت که دولت نیز موظف است در آموزش و هدایت مردم نقش داشته باشد. توصیه‌های او در زمینه آموزش و پرورش به‌طور کامل در شاخه‌های آخی به اجرا درآمد و آثار او در حوزه آموزش فنی و اخلاقی سال‌ها به‌عنوان کتب درسی مورد استفاده قرار گرفت.

ترک‌ها پس از استقرار در آنادولو، به توصیه دانشمندان معاصر خود بر اهمیت علوم تجربی در زندگی روزمره تأکید داشتند و آخی‌گری تجسم عملی همین دیدگاه بود.

از عوامل اصلی شکل‌گیری آخی‌گری می‌توان به ایجاد شغل برای هنرمندان مهاجر، رقابت با صنعتگران بیزانسی، حفظ کیفیت تولیدات، تنظیم تولید بر اساس نیاز جامعه، ترویج اخلاق حرفه‌ای، تقویت استقلال اقتصادی ترک‌ها، یاری به نیازمندان، پشتیبانی از ارتش و تقویت هویت ملی در هنر و فرهنگ اشاره کرد.

در نهایت می‌توان گفت، نهاد آخی‌گری به‌عنوان سازمانی ملی و منحصر به فرد در تاریخ ترک‌ها، نقشی تعیین‌کننده در استقرار و تثبیت آنان در آنادولو داشت. این سازمان نه تنها به حمایت از پیشه‌وران پرداخت، بلکه حمایت از مصرف‌کننده و کل جامعه را نیز وظیفه خود دانست. ساختار ویژه آخی‌گری تا قرن هفدهم تداوم یافت و میراثی ماندگار در تاریخ اجتماعی و فرهنگی آنادولو بر جای گذاشت.

این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی فارسی نمی‌باشد.