در شرایطی که مناسبات میان جمهوری آذربایجان و روسیه در سال‌های اخیر باوجود چالش‌های منطقه‌ای بر مدار همکاری و تبادل می‌چرخید، رویدادهای اخیر در شهر یکاترینبورگ روسیه، زنگ خطر یک بحران دیپلماتیک تازه را به صدا درآورده است. واکنش تند مقامات باکو به کشته‌شدن دو آذربایجانی مقیم روسیه و لغو سفر مقامات روسی به این کشور، نشان از بحرانی دارد که در حال شکل‌گیری است و می‌تواند بر معادلات ژئوپلیتیکی منطقه قفقاز جنوبی اثرگذار باشد.
از سقوط هواپیمای آزال تا حوادث یکاترینبورگ
آغاز تنش‌ها بین آذربایجان و روسیه به سقوط هواپیمای شرکت هواپیمایی آذربایجان ایرلاینز (آزال) در قزاقستان بازمی‌گردد.
شش ماه پیش، در دسامبر ۲۰۲۴، یک هواپیمای مسافربری آزال که از باکو عازم گروزنی بود، بعد از هدف قرار گرفتن توسط پدافند هوایی روسیه در نزدیکی شهر آکتائو در قزاقستان سقوط کرد. در این حادثه، ۳۸ نفر جان باختند و ۲۹ نفر نجات یافتند. این ادعا از سوی کرملین رد شد.
چندی پیش یک نماینده مجلس جمهوری آذربایجان، روسیه را مقصر یک حمله سایبری در ماه فوریه گذشته به این کشور دانست.
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، نیز از حضور در رژه بزرگ روز پیروزی در ماه مه در مسکو امتناع کرد.
در ادامه، دولت آذربایجان اقدام به بستن «خانه روسیه» و تعدیل نیروی برخی رسانه‌های وابسته به کرملین در پایتخت خود کرد. با این وجود، این تنش‌ها در همان سطح باقی ماند تا اینکه در ۲۷ ژوئن، نیروهای امنیتی روسیه بیش از ۱۰ خانه متعلق به آذربایجانی‌های مقیم روسیه را در یکاترینبورگ مورد بازرسی قرار دادند. این بازرسی‌ها به کشته‌شدن دو تن، زخمی‌شدن یک نفر و بازداشت دست‌کم ۹ نفر منجر شد.
مقامات روسی مدعی‌اند که این اقدامات برای بررسی پرونده‌هایی مربوط به دو دهه پیش بوده و بازداشت‌شدگان در مظان اتهام قتل و اقدام به سوءقصد هستند. اما در آذربایجان، روایت دیگری در جریان است؛ وزارت فرهنگ آذربایجان اتفاقات صورت‌گرفته را به انگیزه‌های قومی نسبت داده و آن را بخشی از روند نگران‌کننده‌ای توصیف کرد که در ماه‌های اخیر شدت گرفته است.
واکنش‌های دیپلماتیک و توقف همکاری‌ها
در پی این وقایع، وزارت خارجه آذربایجان کاردار سفارت روسیه در باکو را احضار کرد و اعتراض رسمی خود را اعلام داشت. هم‌زمان، دفتر خبرگزاری روسی اسپوتنیک در آذربایجان مورد بازرسی قرار گرفت و دو کارمند آن به اتهام همکاری با سرویس‌های اطلاعاتی روسیه بازداشت شدند.
همچنین تمامی برنامه‌های فرهنگی روسیه در آذربایجان و سفر برنامه‌ریزی‌شده معاون نخست‌وزیر روسیه، الکسی اوورچوک، به آذربایجان لغو شد. مقامات آذربایجان تأکید کرده‌اند که در شرایط فعلی، سفر هیچ مقام روسی معنا و محتوای مثبتی نخواهد داشت.
دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، اقدامات اخیر را «فاقد اهمیت سیاسی» دانسته و واکنش‌های تند جمهوری آذربایجان را بی‌دلیل» توصیف کرده است. همچنین، کنستانتین زاتولین، نماینده دومای روسیه، آذربایجان را به حرکت در مسیر جدا از همگرایی با مسکو متهم کرده و آن را نشانه‌ای از دگرگونی رویکرد باکو دانسته است.
وزارت خارجه روسیه با احضار سفیر آذربایجان در مسکو، بازرسی دفتر اسپوتینک در باکو را «غیردوستانه و تحریک‌آمیز» خوانده است.
آینده‌ای نامشخص در سایه تردید
تشدید اقدامات امنیتی، بازداشت کارکنان اسپوتنیک و لغو دیدارهای سطح بالا، همگی نشان از فضای بی‌اعتمادی عمیقی دارد که در حال حاکم شدن بر روابط دو کشور است. گرچه هنوز نشانه‌ای از قطع رسمی روابط وجود ندارد، اما مسیر همکاری‌ها به‌وضوح با موانعی جدی روبه‌رو شده است.
اگر طرفین نتوانند بحران کنونی را از کانال‌های دیپلماتیک مدیریت کنند، ممکن است این تنش‌ها پیامدهایی فراتر از مرزهای دوجانبه در پی داشته باشد؛ به‌ویژه در منطقه‌ای که هم‌اکنون نیز درگیر رقابت‌های منطقه‌ای و پروژه‌های ترانزیتی حساسی چون زنگزور، انرژی و امنیت مرزی است.
در شرایطی که مقامات رسمی هر دو کشور همچنان نسبت به ابعاد کامل این پرونده‌ها سکوت اختیار کرده‌اند، فضای بی‌اعتمادی و تردید بر روابط سیاسی، رسانه‌ای و امنیتی میان باکو و مسکو سایه انداخته است. با توجه به وجود منافع دو کشور در قفقاز، فاکتورهای کلیدی مانند انرژی، ارتباطات ترانزیتی و موضوعاتی چون کریدور زنگزور و ایران، تشدید تنش کنونی ممکن است پیامدهای گسترده‌تری بر معادلات منطقه‌ای به دنبال داشته باشد.
این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.
