الکساندر کورنکوف، وزیر شرایط اضطراری روسیه و از چهره‌های نزدیک به رئیس‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، به باکو سفر کرد تا در نشست سازمان بین‌المللی دفاع مدنی که خدمات اضطراری بیش از ۶۰ کشور را پوشش می‌دهد، شرکت کند.
گرچه هدف اعلام‌شده این سفر حضور در نشست مذکور بود، اما در عمل، مدیریت تنش دیپلماتیک و تلاش برای حفظ روابط راهبردی با جمهوری آذربایجان نیز از محورهای اصلی این سفر محسوب می‌شد. این دیدار در حالی انجام شد که روابط مسکو و باکو در پی مجموعه‌ای از تحولات اخیر دستخوش تنش‌هایی شده بود.
وقایع اخیر و تأثیر آن بر روابط دوجانبه روسیه و آذربایجان
در ماه‌های اخیر، تحولات مختلفی بر روابط دیپلماتیک میان جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه سایه افکنده است. بر پایه گزارش منابع رسمی، دو شهروند آذربایجانی ساکن روسیه در جریان بازداشت از سوی نیروهای امنیتی این کشور در شهر یکاترینبورگ جان باختند. هم‌زمان، گزارش‌هایی از افزایش نظارت و بازداشت شهروندان آذربایجانی در مناطق مختلف روسیه منتشر شد.
در واکنش به این روند، دولت جمهوری آذربایجان نیز اقداماتی متقابل اتخاذ کرد. رسانه‌های باکو با انتشار تصاویری از شهروندان روسی بازداشت‌شده در آذربایجان، اتهاماتی نظیر قاچاق مواد مخدر و جرایم سایبری را متوجه آن‌ها دانسته‌اند. همچنین، دفتر خبرگزاری اسپوتنیک در باکو مورد بازرسی قرار گرفت و چند تن بازداشت شدند.
همچنین شماری از برنامه‌ها و رویدادهای فرهنگی مرتبط با روسیه در آذربایجان به حالت تعلیق درآمد. برخی شهروندان روس از بازرسی‌های مکرر مدارک هویتی و برخوردهای امنیتی در جمهوری آذربایجان ابراز نارضایتی کردند؛ موضوعی که با واکنش منفی مقامات باکو مواجه شده و از سوی آن‌ها رد شد.
تحولات ژئوپلیتیکی در پی جنگ اوکراین و تأثیر آن بر قفقاز جنوبی
جنگ اوکراین و پیامدهای آن باعث تغییراتی در میزان نفوذ روسیه در کشورهای پساشوروی شده که یکی از جلوه‌های آن، تأثیر بر نقش سنتی این کشور در منطقه قفقاز جنوبی است.
تنش‌ها در منطقه قره‌باغ پس از عقب‌نشینی نیروهای روسیه از خارکیف در سپتامبر ۲۰۲۲ افزایش یافت. روسیه که در نوامبر ۲۰۲۰ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در برقراری آتش‌بس میانجی‌گری کرده بود، در سال‌های بعد عمدتاً واکنش‌هایی در قالب ابراز نگرانی نشان داد. در این دوره، نیروهای حافظ صلح روسیه در منطقه حضور داشتند و جمهوری آذربایجان موفق شد کنترل نسبی خود را حفظ کند.
در بهار ۲۰۲۴، خروج زودهنگام نیروهای روسی از قره‌باغ، از سوی مقام‌های باکو به‌عنوان نشانه‌ای از کاهش ابتکار عمل و نفوذ مسکو در منطقه ارزیابی شد.
همچنین، پس از سانحه سقوط هواپیمای مسافربری آزال که بر اساس گزارش‌ها در اثر عملکرد سامانه‌های پدافند هوایی روسیه رخ داد، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان، اعلام کرد تمایلی به مذاکره با نمایندگان روسیه ندارد و خواستار گفت‌وگویی مبتنی بر برابری و احترام متقابل شد.
تغییر رویکرد روسیه در حوزه انرژی
در عرصه اقتصادی، تغییر مواضع روسیه در حوزه انرژی بیش از آن‌که ناشی از عوامل صرفاً دیپلماتیک باشد، ریشه در ملاحظات مالی و اقتصادی دارد. در دورانی که صادرات گاز روسیه به بازار اروپا منبع اصلی درآمد مسکو محسوب می‌شد، همکاری با جمهوری آذربایجان در این حوزه در اولویت پایین‌تری قرار داشت. اما در پی اعمال تحریم‌ها و ایجاد محدودیت در دسترسی روسیه به بازارهای اروپایی، آذربایجان با توجه به منابع انرژی دریای خزر، به یکی از شرکای مهم روسیه در تأمین بخشی از نیازهای داخلی و صادرات گاز به اروپا بدل شده است.
طبق توافق‌های موجود، آذربایجان از گاز وارداتی از روسیه برای تأمین نیازهای داخلی بهره می‌برد و در مقابل، بخشی از گاز تولیدی خود را از طریق قراردادهایی با شرکت گازپروم روسیه به بازار اروپا منتقل می‌کند.
این همکاری در چارچوب قوانین بین‌المللی و شرایط تحریمی موجود صورت می‌گیرد و از منظر اقتصادی برای هر دو کشور سودمند ارزیابی شده است.
در حال حاضر، از مجموع حدود ۲۵ میلیارد مترمکعب صادرات گاز جمهوری آذربایجان، نزدیک به ۱۳ میلیارد مترمکعب به اروپا ارسال می‌شود؛ هدف‌گذاری برای دو برابر کردن این میزان، بدون تداوم همکاری با روسیه، با دشواری‌هایی همراه خواهد بود.
اهمیت مسیر حمل‌ونقل شمال – جنوب در منطقه قفقاز
جمهوری آذربایجان کنترل یکی از مسیرهای کلیدی حمل‌ونقل شمال–جنوب را در اختیار دارد که برای روسیه از اهمیت راهبردی برخوردار است. این مسیر شامل سه شاخه اصلی است: مسیر دریایی از طریق دریای خزر، مسیر جاده‌ای از آسیای مرکزی، و مسیر غربی که از طریق داغستان و آذربایجان عبور می‌کند. در میان این مسیرها، گزینه سوم از نظر زیرساخت و حجم جابجایی کالا، بهره‌وری اقتصادی بالاتری دارد.
این مسیر در تسهیل تجارت روسیه با ایران و نیز دسترسی به بازارهای هند نقش مهمی ایفا می‌کند. در همین چارچوب، مسکو برنامه‌هایی برای توسعه راهبردی این محور با هدف گسترش دسترسی به خلیج و کشورهای عربی در دستور کار دارد. افزون بر این، کریدور اقتصادی چین موسوم به «کمربند و جاده» نیز از مسیر آذربایجان عبور می‌کند که بر اهمیت ژئو‌اکونومیک این مسیر افزوده است.
در مقابل، مسیر جایگزین از طریق آسیای مرکزی به‌دلیل شرایط جغرافیایی دشوار و محدودیت‌های زیرساختی، هزینه‌بر و پیچیده‌تر ارزیابی می‌شود. از این رو، تداوم نقش آذربایجان در این مسیر برای پیشبرد برنامه‌های اقتصادی و راهبردی روسیه در منطقه از اهمیت بالایی برخوردار است.
تغییر توازن نیروهای نظامی در منطقه قفقاز
از سال ۲۰۲۰، نقش روسیه در مسئله قره‌باغ دستخوش تغییراتی شد. جمهوری آذربایجان با تکیه بر توان نظامی خود، مسیر تحولات را تا حد زیادی مدیریت کرده و به یکی از بازیگران برجسته در معادلات منطقه‌ای تبدیل شده است. جمعیت آذربایجان که حدود ۱۰ میلیون نفر برآورد می‌شود، از کشورهای همسایه همچون ارمنستان و گرجستان بیشتر است.
از سال ۲۰۰۵، بودجه دفاعی آذربایجان افزایش قابل توجهی یافته و شمار کل نیروهای مسلح این کشور، شامل نیروهای ذخیره، به حدود ۴۰۰ هزار نفر رسیده است. بسیاری از افسران نظامی آذربایجان در ترکیه و دیگر کشورهای عضو ناتو آموزش دیده‌اند و دارای تجربه عملیاتی هستند.
تجهیزات نظامی جمهوری آذربایجان عمدتاً از کشورهای ترکیه، پاکستان و برخی دیگر از شرکای منطقه‌ای تأمین می‌شود و در این حوزه، وابستگی قابل توجهی به روسیه ندارد. از سال ۲۰۲۲، برخی تحولات در سطح منطقه موجب تغییر در توان نظامی و سطح نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی شده است.
تلاش‌های دیپلماتیک مسکو برای مدیریت تنش‌ها با باکو
در حالی که روابط میان روسیه و جمهوری آذربایجان با برخی چالش‌ها روبه‌رو شده است، مسکو تلاش دارد از طریق مجاری دیپلماتیک از گسترش تنش‌ها جلوگیری کند. طبق گزارش‌هایی که در برخی منابع نزدیک به نهادهای امنیتی روسیه، از جمله کانال تلگرامی VChK-OGPU منتشر شده، رئیس‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین شخصاً خواستار پیگیری روند کاهش تنش شده و هیئتی غیررسمی برای گفت‌وگو با طرف آذربایجانی تشکیل شده است. در این چارچوب، احتمال مطرح شدن موضوع تبادل زندانیان نیز مطرح شده است.
بر اساس این گزارش‌ها، مقامات روسیه ترجیح می‌دهند اختلافات جاری به سطح بحران کشیده نشود. منابع مطلع تأکید دارند که مسکو در شرایط کنونی خواهان حفظ مناسبات خود با باکو است، چرا که جمهوری آذربایجان را یکی از شرکای مهم در قفقاز جنوبی می‌داند.
دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، بر لزوم تداوم روابط مشارکتی با آذربایجان تأکید کرده و وزارت امور خارجه روسیه نیز از طریق کانال‌های دیپلماتیک، موضوع آزادی شهروندان روسی بازداشت‌شده در جمهوری آذربایجان را دنبال می‌کند.
سیاست خارجی متوازن جمهوری آذربایجان
از دهه ۱۹۹۰، جمهوری آذربایجان رویکردی مبتنی بر توازن در سیاست خارجی خود در پیش گرفته است. این کشور ضمن حفظ روابط سازنده با روسیه، از عضویت در نهادهایی مانند سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا خودداری کرده است.
باکو همواره کوشیده است با دوری از رقابت میان قدرت‌های بزرگ، نوعی تعادل در روابط خود با بازیگران مختلف برقرار سازد. در شرایط فعلی نیز برخی نشانه‌ها از تمایل به بازنگری در برخی ابعاد این روابط مشاهده می‌شود.
موضع رسمی جمهوری آذربایجان بر احترام متقابل استوار است. این کشور بر استقلال در سیاست خارجی تأکید دارد و خواستار رویکردی متوازن از سوی سایر کشورهاست. در همین راستا، مقام‌های آذربایجان بارها بر حفظ منافع ملی و حاکمیت مستقل تأکید کرده‌اند. موضعی مشابه نیز در سال ۲۰۲۲ از سوی امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان، در دیدار با رئیس‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین بیان شد؛ جایی که گفت: «ما خواهان احترام هستیم.»
پیامدهای احتمالی تنش دیپلماتیک برای روسیه
در صورت تداوم تنش‌های دیپلماتیک میان مسکو و باکو، پیامدهای آن می‌تواند فراتر از کاهش مبادلات تجاری یا محدود شدن حضور کالاهای آذربایجانی در بازار روسیه باشد. منافع راهبردی روسیه در حوزه‌هایی همچون پروژه‌های انرژی، مسیرهای ترانزیتی و جایگاه ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد.
از سوی دیگر، با آغاز جنگ در اوکراین، نگرش عمومی در جمهوری آذربایجان نسبت به روسیه با تغییراتی همراه بوده است. در فضای سیاسی این کشور، چه در میان جریان‌های حاکم و چه در میان گروه‌های منتقد، رویکردی مبتنی بر توازن در قبال مسکو قابل مشاهده است.
در چنین فضایی، تحقق توافق صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان می‌تواند بر روند تحولات منطقه‌ای تأثیرگذار باشد و جایگاه روسیه در قفقاز جنوبی را در چارچوبی تازه تعریف کند.
چالش‌های ژئوپلیتیکی در روابط مسکو و باکو
الکساندر کورنکوف در سفر اخیر خود به باکو، به‌عنوان نماینده‌ای برای پیشبرد گفت‌وگوها حضور یافت. این سفر در چارچوب تلاش‌های مسکو برای حفظ توازن در روابط با جمهوری آذربایجان و بر اساس گفت‌وگویی مبتنی بر احترام متقابل انجام شد.
روسیه که در سال‌های اخیر با تحولات ژئوپلیتیکی قابل‌توجهی در مرزهای غربی خود روبه‌رو بوده، اکنون در تعامل با کشوری قرار دارد که پیش‌تر بخشی از حوزه نفوذ سنتی آن به شمار می‌رفت. در شرایط کنونی، مسکو در حال ارزیابی گزینه‌های مختلفی است تا در چارچوب تحولات جاری، رویکردی متناسب با هدف حفظ ثبات و موقعیت خود در منطقه اتخاذ کند.
این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.
